توی این مقاله‌ی کامل قراره به شهر زیبای همدان سفر کنیم و با یکی از جاذبه‌های تاریخی و کهن اون آشنا بشیم. کهن‌شهر هگمتانه میزبان ما در این سفر خواهد بود. پس تا آخر این مقاله‌ی جامع با ما همراه باش تا به خوبی با تاریخچه و معماری زیبای این شهر آشنا بشی.

معرفی شهر هگمتانه

شهر باستانی هگمتانه بخاطر قرار گرفتن در دل تپه‌ای وسیع به تپه هگمتانه معروفه. این تپه بعنوان پهناورترین تپه باستانی ایران شناخته میشه و وسعتی حدود ۳۰ هکتار رو به خودش اختصاص داده. البته وسعت این تپه با درنظر گرفتن بخش‌هایی که در گذشته بخشی از این تپه باستانی بودن به بیش از ۳۵ هکتار میرسه.

شهر هگمتانه از معماری و نقشه منظم، معابر سنگ‌فرش شده، شبکه آبرسانی عظیم، حصاری طولانی و… برخوردار بوده و به همین خاطر امروزه جز جاذبه‌های دیدنی ایران زمین به شمار میاد. این شهر قدیمی اولین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان، رم در ایتالیا، شوش در خوزستان از معدود شهرهایی به شمار میاد که تا به امروز پابرجا باقی مونده. هگمتانه هرسال علاقمندان به تاریخ و جاذبه‌های تاریخی رو راهی این منطقه می‌کنه.

تاریخچه هگمتانه

هگمتانه

آثار به جا مونده از ایران باستان نشون میده که شهر هگمتانه توسط اقوام آریایی ماد در قرن ۱۷ قبل از میلاد تاسیس شد و بعنوان پایتخت اولین پادشاهان ایرانی انتخاب شد. البته نظرات مختلفی درمورد این شهر تاریخی وجود داره؛ مثلا بعضی‌ها این شهر رو متشکل از کاخ‌ها، عمارت‌ها و آثار به جامونده از حکومت مادها و هخامنشیان می‌دونن. عده‌ای دیگه معتقدن که طبق موقعیت مکانی هگمتانه، این شهر حدود ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح اشغال شده. تاریخ‌نگار یونانی به نام هردوت بر این باوره که مادها ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، این شهر رو بعنوان پایتخت انتخاب کردن.

این شخص همچنین توصیف می‌کنه که این مجموعه شاهانه روی یک تپه واقع شده و از هفت دیوار متحدالمرکز تشکیل شده که بخش درونی هر دیوار از بخش بیرونی ارتفاع بیشتری داشت. عده‌ای دیگه از باستان‌شناسان معتقدن که احداث هگمتانه به دستور جمشید پادشاه یا سمیرامیس افسانه‌ای صورت گرفته. طبق اطلاعات دانشنامه ایرانیکا سلسله مادها توسط دیاکو تاسیس شد و هگمتانه بعنوان پایتخت اون انتخاب شد. بررسی‌های تاریخی و باستان‌شناسی اذعان نی‌کنن که هگمتانه و همدان یکی هستن اما بخاطر کمبود آثار به جا مونده از دوران قبل از اسلام کاوشگران اروپایی مناطقی مثل تخت سلیمان و شوش رو برای هگمتانه در نظر گرفته بودن.

بعد از مادها هگمتانه مرکزیت اول خودشو نداشت ولی بخاطر قرارگیری در مسیر راه شاهی بعنوان پایتخت تابستونی هخامنشیان مورد استفاده بود. به خاطر این توجه خاص حکومت هخامنشی، این شهر از آبادانی خوبی برخوردار شد. وقتی داریوش سوم با اسکندر مواجه شد هگمتانه بصورت ویرانه دراومده بود. داریوش سوم دستور ساخت یک کوشک بزرگ در میانه شهر رو داد که در این کوشک ۳۰۰ مخفی‌گاه برای گنجینه‌ها و دارایی‌ها ساخته شد و برای اون هشت در آهنین ساخته شد.

طبق سنگ‌نوشته یونانی که روی تندیس هرکول در بیستون با قدمتی که به سال ۱۴۸ قبل از میلاد میرسه، هگمتانه تا زمان پادشاهی مرداد یکم سقوط نکرده بود. آنتیوخوس هفتم در سال ۱۳۰ قبل از میلاد به قصد برگردوندن قدرت سلوکی به ایران برای مدتی در هگمتانه توقف می‌کنه. همچنین تیگران دوم هم در سال بعد برای حمله به مهرداد دوم مدتی رو در هگمتانه سپری می‌کنه. اشکانیان هم از شهر هگمتانه بعنوان پایتخت تابستونی و ضرابخانه سلطنتی استفاده می‌کردن.

پیشنهاد خواندنی

عمارت باغ نظری همدان، باغی جذاب برای گردشگران

معماری هگمتانه

هگمتانه به شکل قصری زیبا، باشکوه و با استحکام زیاد طراحی و ساخته شد. معماران این بنای ارزشمند اون رو بصورت هفت قلعه متصل و تودرتو طراحی و احداث کردن و اینطور که به نظر میرسه ساختمون‌های مسکونی در مجاورت قلعه‌ها قرار داشتن. مورخان علت این چینش رو درخواست دیاکو مبنی بر نقل مکان قوم ماد از محل سکونت خودشون به مجاورت کاخ شاهی بیان کردن.

هرکدوم از این قلعه‌های متصل به هم طبق کاربری خاصی ساخته شدن. به عنوان مثال قلعه هفتم که آخرین قلعه درونی رو تشکیل میداد بعنوان کاخ پادشاه مورد استفاده قرار می‌گرفت‌. دیاکو به تقلید از رنگ‌آمیزی قصرهای بابلی دستور داد تا کنگره‌های هر قلعه رو به رنگ خاصی دربیارن. یک مورخ یونانی در خصوص قصر شاهی اینطور نوشته؛ (قصر شاهی پوشیده از طلا و نقره هست و کنده‌کاری‌ها و تزیینات زیبایی بر درها، رواق‌ها و ستون‌های این بخش به کار رفته. هیچ بخشی از قصر پادشاهی وجود نداره که بدون تزیین یا فاقد طلا و جواهرات باشه) کاوش‌های باستان‌شناسی متعددی از سال ۱۳۶۲ شروع شد که نتایجی جالب توجه به همراه داشت. از این کاوش‌ها بقایای معماری خشتی گسترده‌ای کشف شد که بر اساس اصول مهندسی و نقشه‌های از پیش طراحی شده در سطح وسیعی اجرا شده بود. این معماری خشتی از واحدهای ساختمانی در ابعاد ۱۷/۵ در ۱۷/۵ متر تشکیل شده که هر کدوم دارای یک پیشخوان در مقابل ورودی تالار مرکزی و اتاق‌های جانبی و دو انبار کوچک در قسمت انتهایی هست. این پلان شکل قرینه داره و در حد فاصل دو سری از این واحدها معبری به عرض ۵/۳ متر به چشم می‌خوره به طوری که در پلان کلی مجموعه در هر ۳۵ متر یک کوچه یا معبر وجود داره و بین اونها واحدهای معماری قرار گرفتن.

براساس کاوش‌هایی که در قسمت‌های مختلف تپه هگمتانه صورت گرفته این نقشه بصورت یکسان در کل سطح تپه اجرا شده. این مجموعه معماری رو حصارهایی دربر می‌گرفتن که در فواصل ۹۰ متری برج‌هایی مربعی شکل از بین اونها قد علم کرده بود. تاریخ احداث مجموعه معماری داخل حصارها قدمتی به اندازه دوره اشکانیان داره و شاید بشه گفت که روی آثار قدیمی‌تر ساخته شدن. یکی دیگه از شگفتی‌های شهر باستانی هگمتانه شبکه آبرسانی منظم و پیشرفته‌ای هست که بعد از کاوش‌ها و حفاری‌ها شناخته شد! این شبکه طوری احداث شده بود که در فاصله بین کانال‌های آب راه‌های عبوری با عرض ۵/۳ متر قرار داشت. مسیر این راه‌های عبوری از شمال شرق به جنوب غرب امتداد داشت و کف اون با آجرهای مربعی شکل یکسان پوشیده شده بود. جالبه که بدونی پیشینه حفاری‌های علمی هگمتانه به سال ۱۹۱۳ برمی‌گرده. در اون زمان گروهی فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی کاوش‌هایی رو در تپه هگمتانه انجام دادن که نتایج اون هیچوقت منتشر نشد. طی ۱۰ فصل حفاری از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای شهر هگمتانه مورد کاوش قرار گرفت و یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری نمایان شد.

این کاوش‌ها که به سرپرستی محمد رحیم صراف انجام شد باعث شناسایی شهری بزرگ در دل تپه هگمتانه شد. همچنین آثار ارزشمند و مهمی طی این حفاری‌ها به دست اومد که لوح زرین ارشام از جمله اونهاست. این لوح گرانبها با طلای اصل ساخته شده و ابعادی برابر با ۱۳ در ۸ سانتی‌متر رو داراست. نوشته‌ای به خط میخی بر روی این لوح حک شده که به دوره هخامنشیان تعلق داره. امروزه این لوح در مجموعه شخصی مارسل ویدال آمریکایی قرار داره. لوح آریا‌منه قدیمی‌ترین اثر تاریخی کشف شده در هگمتانه هست که امروزه در موزه برلین آلمان نگه‌داری میشه. ابعاد این لوح ۱۲ در ۸ سانتی‌متره و ۱۰ سطر با متن پارسی و به خط میخی رون اون نوشته شده. این لوح به آریامنه پسر کوچک چیش‌پیش و نواده هخامنش تعلق داره که قسمتی از اون از بین رفته و ترجمه‌ی اون به این شکله: آریامنه شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس پسر چیش‌پیش شاه، نوه هخامنش. آریامنه شاه می‌گوید؛ این کشور پارس که من دارم دارای اسب‌های خوب و مردان نیک است، اهورامزدا آن را به من عطا فرموده است. از مرحمت اهورامزدا من شاه این کشورم. آریامنه می‌گوید اهورامزدا مرا یاری کرد.

لوح دیگه‌ای که به نام داریوش دوم در هگمتانه وجود داره در ابعاد ۵/۲۰ در ۵/۱۸ سانتی‌متر و از جنس طلای اصله که خط نوشته‌هایی شامل ۲۳ سطر به خط میخی بر روی اون حک شده. لوح دیگه‌ای با ۲۹ سطر به خط میخی از این شهر کشف شده که ابعادی حدود ۱۳ در ۲/۱۶ سانتی‌متر رو داراست. این دو لوح در گذشته در خارج از کشور بودن که با پیگیری سازمان میراث فرهنگی از مالک خریداری و به ایران برگردونده شدن. امروزه هر دو لوح در موزه ایران باستان نگهداری میشه.

هگمتانه

یک جام طلایی و کاسه سیمین خشایار شاه از دوره هخامنشی هم در این شهر باستانی کشف شدن. همچنین بشقاب یا جام نقره مربوط به دوره اردشیر یکم هخامنشی با قطر دهانه ۲۶/۷ سانتی‌متر در این محل پیدا شد که امروزه این جام در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشه. پایه ستون سنگی متعلق به دوره حکومت اردشیر دوم کتیبه‌ای مزین به خط میخی داره که نشون میده این ستون مربوط به کاخ آپادانای اردشیر بزرگ، پسر داریوش پادشاه هخامنشی هست. این پایه ستون مربعی اضلاعی به طول ۹۳ سانتی‌متر داره و از سنگ یک تکه ساخته شده. این اثر تاریخی امروزه در موزه ایران باستان نگهداری میشه.

معنی کلمه هگمتانه

در سنگ‌نوشته‌ای به جا مونده از بیستون که به داریوش اول تعلق داره نام‌های همگمتان به زبان فارسی باستان، آک-م-د-ن به زبان ایلامی و آ-گ-م-ت-ن به زبان اکدی برای شهر هگمتانه ذکر شده. در زبان‌های دیگه‌ای هم برای شهر همدان نام‌های مختلفی ذکر شده که از جمله اونها میشه به اکباتانا، اگباتانا در زبان یونانی، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین، آحمت در زبان آرامی، آحمتن، همتن، اکبتن در زبان رومی و همدان در زبان فارسی میانه اشاره کرد. مفسران معتقدن که واژه هگمتانه به معنی محل گردآمدن هست و از کلمه هنگمت گرفته شده.

موزه هگمتانه

موزه هگمتانه در قسمتی از مجموعه تاریخی تپه هگمتانه واقع شده و بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ شمسی بعنوان مدرسه ۶ کلاسه ایجاد شد. این موزه در دهه ۱۳۵۰ با هدف برنامه‌های پژوهشی و باستان‌شناسی در اختیار مرکز باستان‌شناسی قرار گرفت. درواقع این مکان بعنوان مخزن نگهداری آثاری هست که از این اثر تاریخی کشف شده. در حال حاضر این‌ موزه با یک سالن اصلی و یک سرسرا و دو راهرو محل نمایش ۲۰۰ شی کشف شده هست.

زیربنای این‌ موزه ۶۰۰ متر مربع هست و علاوه بر بخش نمایشگاهی شامل کارگاه مرمت آثار، کارگاه طراحی فنی از اشیا و کارگاه عکاسی هست. اشیای این موزه به دو بخش تاریخی و اسلامی تقسیم‌ میشه که از طریق کاوش در تپه هگمتانه، خرید و یا اهدا و توقیف جمع آوری شده. بخش تاریخی موزه در داخل راهروی غربی و تالار هگمتانه و بخشی از سرسرا به نمایش دراومده و شامل ستون، ته‌ستون، شالی، ساقه، سرستون‌های سنگی و انواع خشت چهارگوش، کاسه و کوزه، انواع خمره‌های کوچک و بزرگ، انواع ظروف شیشه‌ای و مجسمه گلی، آبخوری، لیوان، تابوت سفالی، انواع سنگ‌های تزیینی و… هست که از هگمتانه، روستای شورین، دروازه شیر سنگی، دبیرستان ابن سینا و… کشف شده.

همچنین مهر شیشه‌ای با نقش نیایش‌گر، انواع مهر تزیینی از جنس سنگ، استخوان، سرپیکان‌های مفرغی، پیکره‌های انسانی از جنس سفال، ستون کتیبه‌ای با خط میخی متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی از دیگر اشیای بخش تاریخی به شمار میان. قدمت اشیای این بخش به دوره‌های هخامنشی، اشکانی، ساسانی، نیمه دوم هزاره اول قبل میلاد تا نیمه اول بعد از میلاد مسیح تعلق دارن.

بخش اسلامی: این مجموعه که بخشی از راهروی شرقی و قسمتی از محوطه و سرسرا رو دربر می‌گیره شامل انواع ظروف سفالی مثل حوض آب‌نما، قوچ‌سنگ و… میشه و از مناطقی همچون اسدآباد، فرسنج و برج قربان کشف شدن. در بزرگ چوبی متعلق به دوره معاصر، انواع سنگ قبرهای دوره اسلامی مزین به خط کوفی، ثلث و نستعلیق، تابوت‌هایی از جنس فال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی، انواع خمره‌های سفالی با طرح و اندازه‌های متفاوت جهت نگهداری آذوقه و مایعات از دیگر آثاری هستن که در این بخش به نمایش گذاشته شدن. اشیای این بخش متعلق یه ادوار اسلامی اولیه، میانه و متاخر و قرون معاصر هست.

دفتر موزه یکی دیگه از بخش‌های تشکیل دهنده این مجموعه هست که در راهرو سمت چپ سالن مرکزی قرار داره. مسئولان این بخش پاسخگوی سوالات بازدیدکننده‌ها هستن. کارگاه مرمت بخشی مجهز به لوازم بازسازی و مرمث آثار هست که هنگام کشف آثار جدید از حفاری‌های باستان‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیره. کارگاه عکاسی مجهز به لوازم عکاسی هست که در اون از اشیا کشف شده عکسبرداری میشه. کتابخانه محوطه تاریخی هگمتانه در بخش اداری اون قرار گرفته و با سه موضوع معماری، باستان‌شناسی و تاریخ میزبان علاقمندان و پژوهشگران هست.

آدرس و دسترسی به هگمتانه

هگمتانه

محوطه باستانی هگمتانه بصورت پشته‌ای بیضی شکل در دل بافت قدیمی شهر همدان قرار داره‌. ضلع جنوبی و شرقی اون رو مسیر رودخانه نظر بیک، بلوار هگمتانه و ۲۴ متری سرگذر احاطه کرده. این محوطه از سمت غرب به بازار شهر و از شمال به بلوار الوند منتهی میشه.

اقامتگاه ها اطراف هگمتانه

نمایش هگمتانه روی نقشه

مسیریابی هگمتانه

بهترین زمان بازدید از هگمتانه

بهترین زمان بازدید از این مجموعه باستانی اواخر فصل بهار و فصل تابستون هست. در فصل پاییز و زمستون بخاطر بارش و هوای سرد بازدید از این جاذبه تاریخی ممکنه کمی سخت باشه.

سخن پایانی

امیدواریم که از خوندن این نوشته لذت برده باشی و اطلاعات خوبی رو کسب کرده باشی. اگه قصد سفر به شهر همدان رو داری میتونی روی کمک سفربازی برای پیدا کردن یه اقامتگاه خوب حساب باز کنی. فقط کافیه به صفحه اصلی سایت سفربازی مراجعه کنی و با جستجو کردن اسم همدان به لیستی کامل از انواع و اقسام اقامتگاه‌های این شهر دسترسی پیدا کنی. 

اگه دلت هم میخواد با سایر دیدنی‌های این شهر آشنا بشی میتونی یه سر به مجله گردشگری سفربازی بزنی و مطالبی که تا به امروز درباره همدان منتشر شده هست رو بخونی. 

راستی اگه از هگمتانه دیدن کردی حتما نظرت رو برامون زیر این نوشته بنویس.